ABŞ-nin Florida Günəş Enerjisi Mərkəzində (Florida Solar Energy Center – FSEC) hidrogen istehsalı texnologiyaları üzrə tədqiqat qrupunun rəhbəri, 40-dan çox beynəlxalq patentin sahibi, yüksək reytinqli alim (ScholarGPS) professor, kimya elmləri doktoru Nazim Muradov RENEWABLES.AZ-a EKSKLÜZİV MÜSAHİBƏ verib.
Professor Muradov uzun illərdir hidrogen energetikası, alternativ yanacaqlar və bərpa olunan enerji texnologiyaları sahəsində aparıcı tədqiqatçılardan biridir. Onun elmi fəaliyyəti əsasən aşağı-karbonlu gələcəyə keçid, hidrogen istehsalı və saxlanması texnologiyalarının inkişafı, həmçinin enerji səmərəliliyinin artırılması istiqamətlərini əhatə edir. Alim ABŞ Energetika Nazirliyi (U.S. Department of Energy), "Milli Aeronavtika və Kosmos İdarəsi" (NASA) və digər nüfuzlu qurumların elmi proqramlarında iştirak edib. 200-dən çox elmi məqalənin, monoqrafiyanın və bir neçə ixtisaslaşmış kitabın müəllifidir.
Müsahibədə o, Florida Günəş Enerjisi Mərkəzindəki tədqiqatları, hidrogen və günəş enerjisi sahəsindəki yeniliklər, ixtiraları və patentləri, eləcə də Azərbaycanın yaşıl enerji keçidi barədə danışıb.
- Əvvəlcə oxucularımız sizi daha yaxından tanımaq istərdilər. Florida Günəş Enerjisi Mərkəzinə gedən yolunuz necə başladı, bu hekayəni bizimlə bölüşə bilərsiniz?
Mənim Florida Günəş Enerjisi Mərkəzinə (FSEC) yolum qlobal enerji tarixinin çətin bir dövründə başladı. Dünya hələ də dağıdıcı enerji böhranının təsirindən çıxmağa çalışırdı və alimlər, mühəndislər təcili enerji və ekoloji problemlərə dayanıqlı həllər axtarırdılar. Həmin həlledici dövrdə hidrogenin universal, ekoloji cəhətdən təmiz yanacaq kimi istifadəsi konsepsiyası formalaşmağa başladı. Bu fikir həm zərif, həm də inqilabi idi: hər bir ölkə su, günəş və külək kimi yerli resurslardan hidrogen yanacağı istehsal edə bilərdi və bununla da qeyri-sabit bölgələrdən neft və qaz idxalından asılılığı azalda bilərdi.
1970-ci illərin sonlarında Azərbaycan hidrogen energetikası üzrə genişmiqyaslı tədqiqat proqramını həyata keçirən ilk sovet respublikalarından biri oldu.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəzdində (AMEA) və digər institutlarda hidrogenin istehsalı, saxlanması və tətbiqi sahəsində aparılan araşdırmaları əlaqələndirən Hidrogen Enerjisi üzrə Elmi Şura yaradıldı. Azərbaycanlı alimlər elmi məqalələrini beynəlxalq jurnallarda fəal şəkildə dərc edir, elmi toplantılarda iştirak edirdilər. O vaxtlar elektron poçt rabitəsi olmadığından, alimlər tez-tez bir-birindən məqalələrin çap versiyasını almaq üçün poçt açıqcalarından istifadə edirdilər. Belə sorğulardan biri də FSEC-dən gəlmişdi. Onlar hidrogenin günəş fotokatalitik üsulla istehsalı üzərində yeni işə başlamışdılar və bu sahədə mənim əvvəlki dərc olunmuş məqalələrim diqqətlərini cəlb etmişdi. 1990-cı ildə isə mən FSEC-in yeni yaradılmış hidrogen laboratoriyasına dəvət aldım.
- Florida Günəş Enerjisi Mərkəzinin əsas fəaliyyət istiqamətləri hansılardır? Sizin ixtisas sahəniz və elmi araşdırmalarınız barədə də bizə daha ətraflı məlumat verə bilərsiniz?
Florida Günəş Enerjisi Mərkəzi (FSEC) ABŞ-da dövlət dəstəyi ilə fəaliyyət göstərən təmiz enerji üzrə ən böyük tədqiqat mərkəzidir. O, 1975-ci ildə Florida Ştat Məclisinin qərarı ilə günəş enerjisi sahəsində elmi araşdırmaları, yeni texnologiyaların inkişafını və təhsili təşviq etmək məqsədilə yaradılıb.
Mərkəzin fəaliyyəti çox genişdir belə ki, həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə tanınan proqramları var. Burada əsasən aşağıdakı istiqamətlər üzrə iş aparılır: günəş texnologiyaları (fotovoltaik, istilik sistemləri), hidrogen və yanacaq elementləri, yüksək enerji səmərəliliyinə malik binalar, elektrik mühərrikli nəqliyyat vasitələri, enerji saxlama sistemləri, təhsil və kadr hazırlığı, günəş avadanlıqlarının sertifikatlaşdırılması.
Tədqiqatlar həm müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuş laboratoriya və sahədə olmaqla kompyuter simulyası şəraitində aparılır.
Artıq 25 ildən çoxdur ki, mən hidrogen istehsalı texnologiyaları üzərində çalışan tədqiqat qrupuna rəhbərlik edirəm. Əsas diqqətimiz günəş enerjisi ilə işləyən karbon neytral sistemlərinin inkişaf etdirilməsinə yönəlib. Bu illər ərzində biz hidrogen istehsalında termal, katalitik, fotokimyəvi, elektrokimyəvi və plazmokimyəvi üsullarını ehtiva edən fərqli yanaşmalar üzərində tədqiqatlar aparmışıq.
- Sizin işinizin ön cəbhəsində yer alan yeniliklər barədə eşitmək istərdik. İxtiralarınız arasında hansı sizcə cəmiyyət üçün ən böyük təsirə malik olub və ya ola bilər, onu bu qədər əhəmiyyətli edən nədir?
Mən bir çox yeniliyin yaradılmasına töhfə vermişəm, lakin hansı innovasiyanın nəticədə cəmiyyət üçün ən böyük təsirə malik olacağını əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq həmişə mümkün olmur. Buna baxmayaraq, mən iki layihəni xüsusi olaraq vurğulamaq istərdim, hesab edirəm onlar diqqətə layiqdir.
1990-cı illərin əvvəllərində mən CO₂-emissiyasız hidrogen istehsalını təklif edən bir məqalə dərc etmişdim. Bu metod, ənənəvi buxar-metan reforminqi prosesinə alternativ olaraq, təbii qazın katalitik pirolizi ilə hidrogen istehsalını nəzərdə tuturdu (indi təbii qaz pirolizi ilə istehsal olunan hidrogen “turkuaz” hidrogen olaraq adlandırılır). 2001-ci ildə mən bu texnologiyanın və onun bir neçə variasiyasının patentini almışam. 2025-ci ildə Avropa Komissiyası “Aşağı karbonlu yanacaqlardan yaranan istixana qazı emissiyaları qənaətinin qiymətləndirilməsi metodologiyasını göstərən Komissiya Nümayəndəlik Qaydaları (AB)” adlı hesabatını dərc etdi. Bu AB qaydası metan pirolizini rəsmi olaraq “aşağı karbonlu” texnologiya kimi tanıdı və onun praktik tətbiqinə yol açdı.
Digər diqqətəlayiq yenilik isə yeni tipdə bir kemo-xromik hidrogen sensorunun kəşfi idi. Bu sensor FSEC–NASA tədqiqat komandası tərəfindən birgə hazırlanmış və patentləşdirilmişdir ki, mən də həmin komandanın üzvü idim. Sensor ilk dəfə NASA-nın Space Shuttle Endeavour missiyası zamanı uğurla sınaqdan keçirildi. Bu nailiyyətə görə komandamız NASA-nın “Blue Marble” mükafatına namizəd göstərildi və beynəlxalq səviyyədə tanınan “R&D 100” mükafatını qazandı. Daha sonra bu texnologiya Amerika–Yaponiya şirkəti adına lisenziyalaşdırıldı və kommersiya məhsulu kimi istehsal edildi.
- Floridanın iqlimi (günəş, rütubət, qasırğalar) günəş panellərinin işləmə qabiliyyətinə və texniki xidmətinə necə təsir edir?
Floridanın bol günəş işığı onu genişmiqyaslı günəş enerjisi tətbiqi üçün ən perspektivli yerlərdən birinə çevirir (heç də təsadüfi deyil ki, Florida “Günəşli Ştat” ləqəbi ilə tanınır). Bununla belə, ştatın iqlimi həm imkanlar, həm də çağırışlar yaradır. İllik yüksək günəş radiasiyası panellərin istehsal gücünü artırır və günəş enerjisinə sərmayənin geri dönüş müddətini qısaldır. Digər tərəfdən, yüksək rütubət elektrik komponentlərinin zamanla korroziyaya uğramasına səbəb ola bilər, xüsusilə panellər düzgün möhürlənməmiş və hava şəraitinə davamlı şəkildə quraşdırılmamışsa. İsti hava da panellərin səmərəliliyini bir qədər azaldır, əksər panellər 25°C-dən yuxarı hər bir dərəcə üçün təxminən 0,3–0,5% səmərəlilik itirir. Floridanın isti hava iqlimi günəşdən gələn işığa təsir etməsə də, isti günlərdə panellərin bir qədər az elektrik enerjisi istehsal edə biləcəyini göstərir.
Yüksək günəş potensialı illik qasırğa mövsümü ilə tarazlanır, 1 iyundan 30 noyabradək davam edən bu dövrdə güclü küləklər və tropik fırtınalar panellərə zərər verə və bahalı təmir xərclərinə səbəb ola bilər. Müasir günəş panelləri qasırğa gücündə küləklərə dözmək üçün dizayn edilsə də, fırtınalardan yaranan zədələnmə riski həm ev sahibləri, həm də bizneslər üçün narahatlıq doğurur. Başqa bir nəzərə alınası məsələ də maliyyədir.
Florida-da günəş enerjisi sistemi quraşdırmaq üçün orta qiymət dövlət təşviqlərindən sonra təxminən 20,000 ABŞ dollarıdır və tipik geri dönüş müddəti təxminən səkkiz il təşkil edir.
Mənim qonşuluğumda bir çox evlər günəş panellərini quraşdırıb, bu da bərpa olunan enerji sahəsinə artan marağı əks etdirir.
- Bu gün günəş enerjisi sahəsindəki ən böyük tədqiqat boşluqları və cavabsız suallar hansılardır?
Hazırda əsas günəş hüceyrəsi texnologiyası kristal silisium üzərində qurulub, xüsusilə ekran çaplı alüminium arxa səthi sahəsi (Al-BSF) hüceyrələri və kommersiya günəş panelləri adətən 15–20 % praktik səmərəlilik göstərir.
Mənim fikrimcə, günəş enerjisi sistemlərinin qarşısındakı ən böyük çağırışlar onların günəş enerjisindən elektrik enerjisinə çevrilmə səmərəliliyini artırmaq, xərcləri azaltmaq və günəş enerjisi ilə işləyən elektrik şəbəkələrinin davamlılığını və effektivliyini yaxşılaşdırmaqdır.
Müqayisə üçün deyə bilərik ki, tək-qovşaqlı silisium əsaslı günəş hüceyrələrinin nəzəri maksimum səmərəliliyi 33,7 %-dir. Bu o deməkdir ki, material xüsusiyyətlərini optimallaşdırmaq, istehsal proseslərini təkmilləşdirmək və müxtəlif bant aralıqlarına malik çoxsəviyyəli hüceyrələri inteqrasiya etməklə hələ də böyük inkişaf potensialı mövcuddur.
Hazırkı tendensiyalar PERC (Passivated Emitter Rear Cell) texnologiyasına və n-tip və IBC (interdigitated back-contact ) kimi növbəti nəsil dizaynlara doğru inkişafı göstərir. Bu texnologiyalar 23,6 %-dək səmərəlilik göstərə bilir və yüksək səmərəli günəş modullarına olan artan qlobal tələbatı qarşılamağa kömək edə bilər.
Günəş enerjisi sənayesində digər diqqətəlayiq tədqiqat ehtiyacları arasında şəbəkəyə qoşulmamış elektrik sistemlərinin genişləndirilməsi, daha ağıllı inverter texnologiyalarının inkişafı və sistem balansı xərclərinin azaldılması daxildir.
- Yaşıl hidrogenin qlobal miqyasda saxlanması və daşınmasında əsas çağırışlar hansılardır?
Yaşıl hidrogenin saxlanması və daşınması bir sıra əsas çağırışlar yaradır. Bunlar onun aşağı həcmli enerji sıxlığı, xüsusi infrastruktura ehtiyacı və yüksək xərc ilə bağlıdır. Aşağıdakı amillər həm texniki mümkünlüyə, həm də yaşıl hidrogenin enerji sisteminə inteqrasiyasının iqtisadi səmərəliliyinə təsir göstərir:
1) Enerji sıxlığı. Fosil yanacaqlarla müqayisədə qaz halında hidrogen vahid həcm üçün çox az enerji ehtiva edir. Ona görə də faydalı enerji miqdarını saxlamaq üçün ya böyük həcm, ya da yüksək təzyiqli sıxılma tələb olunur. Hər iki halda stasionar və mobil tətbiqlər üçün xüsusi, həcmi böyük və tez-tez baha başa gələn saxlama və daşımacılıq həlləri lazımdır.
2) İnfrastruktur. Mövcud enerji infrastrukturu əksər hallarda hidrogeni, xüsusilə böyük həcmdə daşımaq üçün nəzərdə tutulmayıb. Boru xətləri, saxlama obyektləri və doldurma stansiyaları ciddi şəkildə uyğunlaşdırılmalı və ya tamamilə yenidən dizayn edilməlidir. Belə infrastrukturu qurmaq həm böyük maliyyə, həm də zaman sərfini tələb edir.
3) Təhlükəsizlik məsələləri. Hidrogen yüksək yanıcıdır və düzgün saxlanılmadıqda və idarə olunmadıqda təhlükə yarada bilər. Yüksək təzyiqli saxlama və daşınma sızma və partlayış riskini artırır. Bu riskləri azaltmaq üçün xüsusi materiallar, sızma aşkarlama sistemləri və ciddi təhlükəsizlik protokolları zəruridir.
4) Siyasət və tənzimləyici boşluqlar. Yaşıl hidrogen üçün aydın siyasət və tənzimləyici çərçivələrin olmaması onun inkişafını ləngidə bilər. Dövlət təşviqləri, maliyyələşdirmə proqramları və standartlaşdırma investisiyaları, innovasiyanı və genişmiqyaslı tətbiqi stimullaşdırmaq üçün kritikdir. Texnoloji yeniliklər, infrastrukturun inkişafı və dəstəkləyici siyasət vasitəsilə bütün bu çağırışların həlli yaşıl hidrogenin təmiz, miqyaslana bilən və davamlı enerji daşıyıcısı kimi potensialını reallaşdırmaq üçün vacibdir.
- Rəqəmsal texnologiyalar (məsələn, süni intellekt) hidrogen iqtisadiyyatını necə dəstəkləyəcək?
Son illərdə süni intellekt (AI) hidrogen iqtisadiyyatının inkişafında vacib vasitə kimi önə çıxıb və hidrogenin istehsalı, saxlanması, paylanması və istifadəsinin əsas aspektlərini optimallaşdırır. Süni intellektə əsaslanan sistemlər səmərəliliyi artırır, xərcləri azaldır, təhlükəsizliyi gücləndirir və yaşıl hidrogenin daha geniş enerji sisteminə inteqrasiyasını sürətləndirir.
Hidrogen sektorunda AI-nin yeni imkanlar yaratdığı əsas sahələr bunlardır:
1) Materialların kəşfi. AI alqoritmləri böyük məlumat dəstlərini analiz edərək, xüsusilə yanacaq reforminqi və su elektrolizi proseslərində hidrogen istehsalı üçün optimal katalizatorları müəyyən edir.
2) Proseslərin optimallaşdırılması. AI hidrogen istehsalında (məsələn, elektrolizator parametrləri, buxar-metan reforminqi) əməliyyat parametrlərini incə tənzimləyərək səmərəliliyi artırır və enerji istehlakını minimuma endirir.
3) Bərpa olunan enerji inteqrasiyası. AI bərpa olunan enerji mənbələrini (günəş, külək) elektrolizatorlarla birləşdirməyi idarə edir, enerji təminatının sabit olmasını təmin edir və əməliyyat pozuntularının qarşısını alır.
4) Saxlama və paylanma. AI hidrogenə olan tələbatın dəyişikliklərini proqnozlaşdırır və etibarlı təchizatı təmin etmək üçün saxlama və çatdırılma strategiyalarını optimallaşdırır.
5) Ağıllı şəbəkəyə inteqrasiya. AI hidrogen sistemlərinin ağıllı şəbəkələrə problemsiz inteqrasiyasını təmin edir, təklif və tələbi tarazlayır və enerji axınlarını optimallaşdırır.
Yekun olaraq, süni intellekt yaşıl hidrogenin qlobal enerji keçidində geniş miqyasda qəbulunu təmin etmək üçün yol açır.
- Hazırda qlobal hidrogen ekosistemində ən aktiv tədqiqat sahələri hansılardır?
Qlobal hidrogen ekosistemində aparılan əsas tədqiqatlar daha təmiz enerji gələcəyini dəstəkləmək üçün geniş texnologiyalar sahəsini inkişaf etdirir. Qlobal hidrogen ekosistemində R&D fəaliyyətinin əsas sahələri aşağıdakılardır:
1) Müasir yaşıl hidrogen istehsalı. Böyük miqyaslı bərpa olunan hidrogen istehsalı üçün elektrolizatorların səmərəliliyini artırmaq və xərcləri azaltmaq. Tədqiqat mərhələsində fotoelektrokimyəvi (PEC) su ayrılması, termokimyəvi dövrlər və bioloji hidrogen istehsalı kimi yeni yollar inkişaf etdirilir ki, günəşdən hidrogenə enerji çevrilmə səmərəliliyi artırılsın.
2) Hidrogenin saxlanması və paylanması. Hidrogenin yüksək təzyiq və ya aşağı temperaturda daha təhlükəsiz və səmərəli saxlanması, sıxılma və mayeləşdirmə texnikalarının təkmilləşdirilməsi və effektiv paylama şəbəkələrinin qurulması.
3) Hidrogenin hərəkətlilik və yanacaq elementləri. Nəqliyyat vasitələri (avtomobillər, avtobuslar, yük maşınları, gəmilər, təyyarələr) və sənaye sektorlarında tətbiq üçün daha səmərəli, davamlı və qənaətcil yanacaq elementlərinin hazırlanması.
4) Sənaye tətbiqləri. Hidrogenin polad, kimya, neft emalı və sement istehsalı kimi ağır sənayelərə inteqrasiyası ilə karbon emissiyalarının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması.
5) Geoloji hidrogen. Təbii olaraq yeraltında mövcud olan hidrogen yataqlarının araşdırılması və əlverişli çıxarış metodlarının inkişaf etdirilməsi.
6) Hidrogen törəmələri. Bərpa olunan hidrogenin ammonyak, metanol və sintetik hidrokarbonlar kimi əlavə dəyərli kimyəvi maddələrə və yanacaqlara çevrilməsi, enerji daşınması və saxlanması məqsədilə.
7) Hidrogen təhlükəsizliyi. Müasir sızma aşkarlama sistemləri, ciddi təhlükəsizlik protokolları və möhkəm infrastruktur dizaynları vasitəsilə təhlükəsizlik məsələlərinin həlli.
- Hidrogenin qlobal iqlim hədəflərinə çatmaqda rolunu necə görürsünüz?
Hidrogen çoxistiqamətli enerji daşıyıcısıdır və qlobal iqlim hədəflərinə çatmaqda mühüm rol oynaya biləcək potensiala malikdir. O, karbon emissiyalarını azaltmağa imkan verir və elektrifikasiyası çətin olan sahələri dekarbonizasiya etmək üçün həllər təqdim edir. Xüsusilə, hidrogen və ya onun törəmələri nəqliyyat və sənaye sektorlarında yanacaq kimi, həmçinin bərpa olunan enerjini saxlayan vasitə kimi istifadə oluna bilər və bu zaman istixana qazları emissiyası yaranmır. Hidrogen həmçinin elektrik şəbəkəsinin tarazlığını təmin etmək üçün istifadə oluna bilər; bərpa olunan enerji mənbələri mövcud olmadıqda əlavə enerji təmin edərək, günəş və külək kimi dəyişkən enerji mənbələrinin daha geniş inteqrasiyasına imkan yaradır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hidrogen özü istifadə zamanı istixana qazı emissiyası yaratmasa da, onun iqlim faydaları istehsal və idarəetmə üsullarından ciddi asılıdır. Məsələn, “mavi” hidrogenin (təbiî qazdan karbon tutma və saxlama ilə) istehsalı zamanı metan sızması emissiya azalmalarını qismən ləğv edə bilər. Hətta bərpa olunan enerjidən istifadə edilərək elektroliz yolu ilə istehsal olunan yaşıl hidrogen də avadanlıqların istehsalı, daşınması və digər həyat dövrü mərhələlərində yaranan emissiyalara malik ola bilər. Bu emissiyaları minimuma endirmək və hidrogen sızmalarının qarşısını almaq hidrogenin tam iqlim potensialını reallaşdırmaq üçün vacibdir.
- COP29 çərçivəsində Azərbaycanın Hidrogen üzrə Milli Strateji Baxış sənədi təqdim olunub. Bu sənəd Azərbaycanın hidrogen iqtisadiyyatının inkişafına necə kömək edə bilər?
Azərbaycanın Hidrogen üzrə Milli Strateji Baxış sənədi hidrogen iqtisadiyyatında həm regional, həm də qlobal miqyasda ölkənin rolunu əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdırılmasına kömək edə bilər. Xüsusilə, bu baxış Azərbaycanın mövqeyinə aşağıdakı əsas təsirləri göstərə bilər:
1) Aydın siyasət istiqaməti. Ölkənin milli hidrogen strategiyasının qəbul edilməsi investorlar, sənaye və beynəlxalq tərəfdaşlar üçün təmiz enerjiyə keçiddə uzunmüddətli öhdəlik siqnalı verir.
2) İnvestisiya cəlbi. Əhatəli hazırlanmış yol xəritəsi birbaşa xarici investisiyaları və texnologiya tərəfdaşlıqlarını cəlb edə bilər, Azərbaycanda hidrogen layihələrinin perspektivliyini araşdıran şirkətlər üçün riskləri azalda bilər.
3) Beynəlxalq tərəfdaşlıqlar. Strategiya Avropa İttifaqı, Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya ilə ticarət və texnologiya mübadiləsi üzrə əməkdaşlıq platforması rolunu oynaya bilər.
4) İqtisadi şaxələndirmə. Bu, daxili sənaye sahələrini (nəqliyyat, ağır sənaye, elektrik istehsalı) stimullaşdıraraq ölkə iqtisadiyyatının neft və qaz asılılığından uzaqlaşdırmağa kömək edə bilər.
Qısaca desək, Azərbaycanın Hidrogen üzrə Milli Strateji Baxış sənədi ölkəyə ənənəvi karbohidrogen ixracatçısından təmiz enerji liderinə çevrilmək, qalıq yanacaq irsini isə aşağı karbonlu gələcəklə birləşdirmək imkanı yaradır.
- Siz beynəlxalq səviyyədə işləmisiniz, ABŞ-nin hidrogen üzrə R&D yanaşmalarını Avropa və ya Asiya ilə necə müqayisə edirsiniz?
Hazırda hidrogen üzrə tədqiqat və inkişaf (R&D) sahəsində aparıcı ölkələrə ABŞ, Almaniya, Niderland, Yaponiya, Çin, Cənubi Koreya və Avstraliya daxildir. Bu ölkələr (və bir çox başqaları) hidrogeni qlobal enerji keçidinin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi mövqeləndirməyi məqsəd qoysa da, onların vizyonları, strategiyaları və siyasət yanaşmaları əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
ABŞ və Avropa İttifaqı. ABŞ-nin yanaşması əsasən təklif tərəfinə fokuslanır, regional təmiz hidrogen mərkəzlərinin inkişafını vurğulayır və istehsalı subsidiyalar və vergi güzəştləri vasitəsilə dəstəkləyir. Strategiya texnoloji baxımdan nisbətən neytral hesab edilir və təmiz (karbonsuz) elektriklə işləyən bir neçə istehsal üsuluna imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı ABŞ administrasiyası dövründə federal prioritetlər əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib; iqlim dəyişiklikləri və təmiz enerji təşəbbüslərinə qarşı müəyyən skeptisizm maliyyələşdirmə və siyasət qərarlarına təsir göstərir. Hidrogen tamamilə rədd edilməsə də, diqqət aydın şəkildə fosil yanacaqlara əsaslanan layihələrin dəstəklənməsinə yönəlib ki, bu da bəzi təmiz hidrogen proqramlarının inkişafını təsir edir. Buna müqayisədə, Aİ daha çox tələb tərəfi mexanizmlərinə üstünlük verir, hidrogenin müxtəlif sahələrdə, xüsusilə polad, kimya və ağır nəqliyyat kimi çətin dekarbonizasiya olunan sənayelərdə istifadəsini prioritetləşdirir və bazarı preskriptiv qaydalar, standartlar və hədəflənmiş təşviqlərlə gücləndirir.
ABŞ və Asiya. ABŞ strategiyası həm yaşıl, həm də mavi hidrogen istehsalını dəstəkləyir və artımı stimullaşdırmaq üçün vergi kreditlərindən istifadə edir. Lakin bir çox Asiya ölkələri yaşıl hidrogenə güclü investisiya qoyur, onu əsasən nəqliyyat və elektrikləşdirmək çətin olan sənayelərdə tətbiq etməyə yönəldir və çox vaxt güclü dövlət dəstəyi ilə infrastruktur proqramlarını həyata keçirirlər. Beynəlxalq əməkdaşlıq isə bütün bölgələrdə hidrogen texnologiyalarının inkişafı və ortaq çağırışların həllində həyati rol oynayır.
- Siz 40-dan çox ABŞ patenti almışsınız və bəzi ixtiralarınız kommersiyalaşdırılıb. Elmi kəşflərini patentli texnologiyaya və startaplara çevirmək istəyən gənc tədqiqatçılara nə məsləhət verərdiniz?
Akademik tədqiqatları və elmi kəşfləri patentli texnologiyalara və uğurlu startaplara çevirmək yalnız texniki mükəmməllik tələb etmir — bunun üçün strateji düşüncə, səbir və sahibkarlıq düşüncəsi də vacibdir. Yenilikçi ideyadan real biznesə keçid adətən bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir:
1) Hədəf bazarı, potensial müştəriləri və rəqabət mühitini başa düşmək üçün ətraflı bazar araşdırması aparmaq;
2) Ideal müştərilərinizi müəyyənləşdirmək, onların ehtiyaclarını anlamaq və məhsulunuzun bu ehtiyacları necə qarşılayacağını müəyyən etmək;
3) Şirkətinizin missiyası, vizyonu, məqsədləri, strategiyaları və maliyyə proqnozlarını əhatə edən geniş biznes planı hazırlamaq;
4) Əsas təklifinizi erkən istifadəçilərlə sınamaq üçün prototip və ya minimum işlək məhsul (MVP) yaratmaq;
5) Tədqiqatlara əsaslanan innovasiyaları qorumaq üçün əqli mülkiyyət hüquqlarını (patentlər, ticarət nişanları) təmin etmək.
Nəhayət, tədqiqatçılar öz tədqiqatlarını effektiv şəkildə kommersiyalaşdırmaq üçün biznes və sahibkarlıq dilini öyrənməlidirlər.
- Gənc alimlər enerji tədqiqatlarında uğur qazanmaq üçün hansı bacarıqları və düşüncə tərzini inkişaf etdirməlidirlər?
Təmiz enerji sektoru dinamik və inkişaf edən bir sahədir və tədqiqatlarda uğur qazanmaq üçün müxtəlif bacarıqlar tələb edir. Növbəti 20 il ərzində təmiz enerji tədqiqatlarında uğur qazanmaq üçün gənc alimlərin texniki və yumşaq bacarıqları birləşdirmələri, həmçinin data elmi və süni intellekt (AI) kimi yeni sahələrə diqqət yetirmələri vacibdir.
Gənc alimlər üçün vacib bacarıqlar arasında aşağıdakılar xüsusilə qeyd olunmağa dəyər:
- Bərpa olunan enerji texnologiyaları üzrə dərin texniki bilik;
- Güclü analitik və problem həll etmə bacarıqları;
- Data elmi və süni intellekt üzrə səriştəlilik;
- Komanda işi, kommunikasiya və sahələrarası əməkdaşlıq bacarıqları, müxtəlif layihə mühitlərində effektiv işləmək üçün;
- Siyasət, iqtisadiyyat və ətraf mühitin qorunması ilə bağlı anlayış.
Xüsusilə vacib olan məsələ, bərpa olunan enerji sektorunda istifadə oluna biləcək uyğunlaşa bilən bacarıqların inkişaf etdirilməsidir. uyğunlaşa bilən bacarıqlar, bir sahədə inkişaf etdirdiyiniz və başqa sahədə tətbiq edə biləcəyiniz qabiliyyətlərdir. Bu bacarıqlar əvvəlki işlərdən, könüllü fəaliyyətlərdən və ya hətta hobbilərdən əldə edilə bilər. Onlar bərpa olunan enerji kimi yeni bir sənayeyə keçid zamanı çox vacibdir, mövcud təcrübənizi istifadə etməyə və yeni rollara daha asan uyğunlaşmağa imkan verir.
Bərpa olunan enerji sektoru dünya miqyasında sürətlə böyüyür, bu da iqlim dəyişikliyi barədə artan məlumatlılıq və davamlı enerji həllərinə olan tələbatla əlaqədardır. Bu isə müxtəlif bacarıqlara malik şəxslər üçün çoxlu imkanlar yaradır və sektoru karyera keçidi üçün cəlbedici edir.
- Son olaraq, Azərbaycanın yaşıl enerji keçidini necə qiymətləndirirsiniz və gələcək ilə bağlı fikirləriniz nədir ?
Mən Azərbaycanının yaşıl enerji sahəsinə keçidini həqiqətən təsirli hesab edirəm: bu, qalıq yanacaqlardan asılılığı azaltmaq və dəstəkləyici siyasət və qanunvericilik vasitəsilə bərpa olunan enerji inkişafını təşviq etmək məqsədilə uzaqgörən və vaxtında hazırlanmış bir strategiyadır. Faydalı coğrafi şəraiti və iqlimi sayəsində ölkənin demək olar ki, bütün bərpa olunan enerji növlərində: günəş, külək, hidro, geotermal və bioenerji, əhəmiyyətli potensialı mövcuddur.
Hazırda əsas diqqət günəş və külək enerjisinə (quru və dəniz küləyi) yönəlib və layihələrin həyata keçirilməsində xarici investorlar mühüm rol oynayır. Diqqətəlayiq inkişaflardan biri, 2023-cü ilin oktyabrında Qaradağda 230 MVt gücündə Azərbaycanın ilk sənaye miqyaslı günəş elektrik stansiyasının açılmasıdır.
Daxili istehsalla yanaşı, Azərbaycan Xəzər dənizindən Avropaya qədər yaşıl enerji dəhlizinin yaradılması üzərində aktiv şəkildə işləyir. Bu səylər 2030-cu ilədək ölkənin ümumi quraşdırılmış elektrik gücünün 30%-nin bərpa olunan enerji mənbələrindən təmin etmək hədəfini dəstəkləyir.
Bərpa olunan enerjiyə keçid investisiyaları stimullaşdırır, innovasiyaları təşviq etməyə və sosial-iqtisadi faydaların əldə olunmasına şərait yaradır. Bununla belə, Azərbaycanın bərpa olunan enerji potensialını tam şəkildə reallaşdırmaq və ənənəvi yanacaqlara əsaslanan iqtisadiyyatdan asan keçidi təmin etmək üçün hazırda müəyyən çağırışlar mövcuddur.
Mən inanıram ki, Azərbaycanın yaşıl enerjiyə keçidi həm zərurət, həm də unikal bir fürsətdir – bu, yalnız ekoloji məcburiyyət deyil, həm də daha dayanıqlı, şaxələnmiş və davamlı bir gələcək qurmaq imkanıdır.
Keçid prosesinin çətinlikləri böyük olsa da, imkanlar daha da genişdir: aydın baxış, texnoloji innovasiya, siyasi çərçivə, investisiya yol xəritəsi və beynəlxalq əməkdaşlıqla Azərbaycan özünü regional təmiz enerji məkanında lider kimi mövqeləndirə bilər. Bu gün atılan addımlar gələcək nəsillər üçün daha sağlam bir mühiti, daha güclü iqtisadiyyatı və daha parlaq bir gələcəyi təmin edəcək.
Nazim müəllim, müsahibəyə vaxt ayırdığınız üçün təşəkkür edirik, fəaliyyətinizdə uğurlar arzulayırıq!
